Oczekiwana od kilku dni ustawa weszła w życie.

W sobotę Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podpisał ustawę z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz. U. z 2022 r., poz. 583, dalej jako: „ustawa”). Niemalże w całości ustawa weszła w życie z dniem ogłoszenia, z mocą wsteczną od dnia 24 lutego 2022 r. (art. 116 ustawy).

Zawiera ona szereg ułatwień w zakresie legalizacji pobytu obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa oraz obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu tych działań wojennych przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1 ust. 1 ustawy) w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia, który zostanie określony w rozporządzeniu Rady Ministrów.

Pobyt takich osób w Polsce uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy, licząc od dnia 24 lutego 2022 r. (art. 2 ustawy).

Jednak co istotne, wyjazd obywatela Ukrainy z terytorium Polski na okres powyżej 1 miesiąca pozbawia go tego uprawnienia (art. 11 ust. 2 ustawy).

Ustawa reguluje przede wszystkim:

• szczególne zasady powierzenia pracy obywatelom Ukrainy, którzy przebywają legalnie w Polsce,
• specyficzne zasady przedłużania okresów legalnego pobytu obywateli Ukrainy oraz wydanych im przez organy polskie dokumentów uprawniających do wjazdu i pobytu w Polsce,
• niektóre uprawnienia studentów, nauczycieli akademickich lub pracowników naukowych będących obywatelami polskimi lub ukraińskimi, a wjeżdżających z terytorium Ukrainy,
• szczególne unormowania dotyczące kształcenia, wychowania i opieki nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy,
• zasady organizacji i funkcjonowania uczelni, uwzględniające konieczność zapewnienia miejsc na studiach dla Ukraińców oraz
• szczególne zasady podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej przez obywateli Ukrainy przebywających legalnie na terytorium Polski.

Ponadto przewidziane zostało utworzenie Funduszu Pomocy w celu sfinansowania lub dofinansowania realizacji zadań na rzecz pomocy Ukraińcom.

1. Numer PESEL

Ustawa unormowała nadanie numeru PESEL obywatelom Ukrainy, którzy w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. legalnie wjechali na terytorium Polski i deklarują zamiar pozostania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 4 ust. 1, 2 i 7 ustawy wniosek o nadanie numeru PESEL składa się na piśmie w siedzibie organu wykonawczego gminy na terytorium Polski. Do wniosku dołącza się fotografię, zgodną z wymogami dla dowodów osobistych. Ponadto profil zaufany takich osób będzie utworzony automatycznie (art. 9 ustawy). Co ważne, jedynie obywatele Ukrainy posiadający numer PESEL są uprawnieni do podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na takich samych zasadach jak obywatele polscy.

2. Aktywizacja organów państwa

Ustawa aktywizuje organy administracji publicznej, jednostki im podległe lub przez nie nadzorowane, jednostki sektora finansów publicznych, inne organy władzy publicznej, a także jednostki samorządu terytorialnego, związki jednostek samorządu terytorialnego i związki metropolitalne do zapewniania pomocy obywatelom Ukrainy. Ich wsparcie ma obejmować:

• zakwaterowanie,
• zapewnienie całodziennego wyżywienia zbiorowego,
• zapewnienie transportu,
• sfinansowanie przejazdów środkami transportu publicznego oraz specjalistycznego transportu dla osób z niepełnosprawnościami,
• zapewnienie środków czystości i higieny osobistej oraz innych produktów.

Pomoc zapewniana przez Wojewodę ma trwać co najmniej przez okres 2 miesięcy od dnia pierwszego wjazdu obywatela Ukrainy do Polski.

3. Specjalne świadczenie pieniężne

Ustawa przewiduje specjalne świadczenie pieniężne dla podmiotów, w szczególności osób fizycznych, które zapewnią zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy. Świadczenie to będzie przysługiwało na wniosek, przez okres maksymalnie 60 dni, przy czym okres jego wypłaty może zostać przedłużony w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

4. Zatrudnianie obywateli Ukrainy na podstawie powierzenia wykonywania pracy

Znacznym ułatwieniem jest zatrudnianie obywateli Ukrainy na podstawie samego powiadomienia o powierzeniu wykonywania pracy Ukraińcowi, dokonanego przez pracodawcę (podmiot powierzający wykonywanie pracy), a skierowanego do powiatowego urzędu pracy właściwego ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania podmiotu. Powiadomienie takie powinno nastąpić w ciągu 14 dni od dnia podjęcia pracy przez obywatela Ukrainy, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego – praca.gov.pl. Informacje, jakie przekazuje podmiot powierzający wykonywanie pracy obywatelowi Ukrainy zostały wymienione w art. 22 ust. 3 ustawy.

5. Rejestracja bezrobotnych lub poszukujących pracy

Ponadto dopuszczono możliwość rejestracji obywateli Ukrainy jako osób bezrobotnych lub poszukujących pracy.

6. Opiekun tymczasowy dla małoletnich obywateli Ukrainy, którzy przebywają w Polsce bez opieki rodziców lub innych opiekunów prawnych

W przypadku dzieci posiadających obywatelstwo ukraińskie, które przebywają na terytorium Polski bez rodziców lub innych przedstawicieli ustawowych sąd opiekuńczy ustanawia dla nich opiekuna tymczasowego, którego zadaniem jest reprezentowanie oraz sprawowanie pieczy nad osobą małoletniego i jego majątkiem.

7. Świadczenia związane z rodzicielstwem

Ustawa przyznaje obywatelom Ukrainy następujące świadczenia:

1. świadczenia rodzinne: zasiłek rodzinny wraz z dodatkami; świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny, specjalny zasiłek opiekuńczy, świadczenie pielęgnacyjne; jednorazowa zapomoga z gminy z tytułu urodzenia dziecka, świadczenia wypłacane przez gminy na rzecz rodziny, jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka, świadczenie rodzicielskie;
2. świadczenia wychowawcze w wysokości 500 zł miesięcznie na dziecko;
3. świadczenia dobry start w wysokości 300 zł dla każdego ucznia rozpoczynającego rok szkolny, które jest wypłacane raz w roku do ukończenia przez dziecko uczące się w szkole 20. roku życia, a w przypadku dziecka z niepełnosprawnościami uczącego się – do ukończenia przez nie 24. roku życia;
4. prawo do rodzinnego kapitału opiekuńczego oraz
5. prawo do dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna.

W ustawie przewidziano także ułatwienia w zakresie powierzania pełnienia funkcji rodziny zastępczej i prowadzenia rodzinnego domu dziecka, a także tworzenia żłobków i klubów dziecięcych.

Ustawa normuje również przyznawanie świadczeń pieniężnych i niepieniężnych z pomocy społecznej dla obywateli Ukrainy posiadających numer PESEL.

8. Jednorazowe świadczenie pieniężne w wysokości 300 zł

Ustawa przyznaje każdemu obywatelowi Ukrainy, posiadającemu numer PESEL jednorazowe świadczenie pieniężne w wysokości 300 zł na utrzymanie, tj. żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe.

9. Bezpłatna pomoc psychologiczna oraz pomoc z Funduszy

Obywatele Ukrainy mogą liczyć na bezpłatną pomoc psychologiczną oraz pomoc żywnościową w ramach Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym. Obywatelom Ukrainy z niepełnosprawnością przysługują środki z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz z Funduszu Solidarnościowego.

10. Świadczenia opieki zdrowotnej

Obywatele Ukrainy są uprawnieni do opieki medycznej udzielanej na terytorium Polski obejmującej świadczenia opieki zdrowotnej na zasadach i w zakresie, w jakim osobom objętym obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym przysługuje prawo do świadczeń na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2021 r., poz. 1285, z późn. zm.), z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego i rehabilitacji uzdrowiskowej, a także podania produktów leczniczych wydawanych świadczeniobiorcom w ramach programów polityki zdrowotnej ministra właściwego do spraw zdrowia (art. 37 ust. 1 ustawy).

11. Zezwolenie na pobyt czasowy

Obywatele Ukrainy mogą także wnioskować o zezwolenie na pobyt czasowy. Takie zezwolenie będzie wydawane jednorazowo na okres 3 lat, licząc od dnia wydania decyzji. Co istotne, wniosek taki może zostać złożony przez obywatela Ukrainy dopiero po upływie 9 miesięcy od dnia wjazdu i nie później niż w okresie 18 miesięcy od dnia 24 lutego 2022 r. Wcześniejszy wniosek wojewoda pozostawia bez rozpoznania. W sytuacji uzyskania zezwolenia na pobyt czasowy obywatel Ukrainy będzie uprawniony do wykonywana pracy na terytorium Polski bez konieczności posiadania zezwolenia na pracę.

12. Przedłużenie okresów ważności z mocy prawa

Ustawa przewiduje także przedłużenie okresu ważności wizy krajowej z mocy prawa do dnia 31 grudnia 2022 r., jeżeli ostatni dzień okresu pobytu obywatela Ukrainy w Polsce na podstawie takiej wizy przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. W dokumencie podróży obywatela Ukrainy nie umieszcza się nowej naklejki wizowej, a wiza taka nie uprawnia do przekraczania granicy (z wyjątkiem kierowców posiadających obywatelstwo ukraińskie wykonujących międzynarodowy transport drogowy). Również okres ważności zezwolenia na pobyt czasowy, którego ostatni dzień okresu ważności przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., ulega przedłużeniu z mocy prawa do dnia 31 grudnia 2022 r.

Z mocy prawa o okres 18 miesięcy ulegają przedłużeniu:

1. termin przypadający w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do opuszczenia Polski przez obywatela Ukrainy, o którym mowa w art. 299 ust. 6 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach;
2. termin dobrowolnego powrotu, o którym mowa w art. 315 ust. 1 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, przypadający w okresie od dnia 24 lutego 2022 r.;
3. okres ważności kart pobytu, polskich dokumentów tożsamości obywatela Ukrainy, dokumentów „zgoda na pobyt tolerowany”, wydanych obywatelom Ukrainy, a których ostatni dzień okresu ważności przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. Z tymże karta pobytu w okresie, na jaki uległ przedłużeniu jej okres ważności nie uprawnia do przekraczania granicy.

Jeżeli ostatni dzień dopuszczalnego okresu pobytu obywatela Ukrainy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

1) na podstawie wizy Schengen wydanej przez organ polski,

2) na podstawie wizy wydanej przez inne państwo obszaru Schengen,

3) na podstawie dokumentu pobytowego, o którym mowa w art. 1 ust. 2 lit. a rozporządzenia Rady (WE) nr 1030/2002 z dnia 13 czerwca 2002 r. ustanawiającego jednolity wzór dokumentów pobytowych dla obywateli państw trzecich (Dz. Urz. UE L 157 z 15.06.2002, str. 1, z późn. zm.6)), wydanego przez właściwy organ innego państwa obszaru Schengen, albo innego dokumentu pobytowego wydanego przez organ tego państwa, uprawniającego do podróży po terytorium innych państw tego obszaru,

4) w ramach ruchu bezwizowego

– przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., a pobyt ten rozpoczął się przed tym dniem, jego pobyt na tym terytorium uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy (art. 42 ust. 11 ustawy).

13. Zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze

Ustawa przewiduje szczególne uregulowania dotyczące zapewnienia dzieciom i młodzieży posiadającym obywatelstwo Ukrainy zajęć dydaktycznych, wychowawczych oraz opiekuńczych.

Obywatelom Ukrainy mogą być przyznane świadczenia pomocy materialnej o charakterze socjalnym na zasadach określonych w rozdziale 8a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2021 r. poz. 1915 oraz z 2022 r. poz. 583). (art. 53 ust. 1 ustawy).

14. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny

W art. 60 ustawy unormowano rozliczenia pomiędzy zakładem ubezpieczeń, który wypłacił odszkodowanie lub świadczenia i poniesione koszty z tytułu roszczeń wynikających z ubezpieczenia granicznego a Ubezpieczeniowy Funduszem Gwarancyjnym.

15. Lekarze, lekarze dentyści, pielęgniarki i położne

Szczególne uregulowania dotyczą także obywateli Ukrainy, którzy uzyskali kwalifikacje lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki lub położnej poza terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej (art. 61-64 ustawy).

16. Zakwaterowanie

Kwestie zakwaterowania obywateli Ukrainy zostały opisane w art. 68-70 ustawy.

Wejście w życie ustawy o pomocy dla obywateli Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym było konieczne do uregulowania statusu i praw obywateli Ukrainy, którzy znaleźli schronienie w Polsce od dnia 24 lutego 2022 r. oraz odciążenia polskiego społeczeństwa obywatelskiego, które wykonało i wciąż wykonuje heroiczną pracę. Dzięki oddolnym inicjatywom w Polsce nie ma dzisiaj obozów dla uchodźców. Pomoc państwa oraz całej Unii Europejskiej jest jednak niezbędna, ponieważ wiadomym jest, że będziemy mieli do czynienia z maratonem, a nie sprintem.

radca prawny Monika Klempous